Po omówieniu w poprzednich numerach możliwości wyboru prawa i jurysdykcji w Unii Europejskiej oraz konstrukcji testamentu ustnego przedstawiamy ostatnią z typowych możliwości sporządzenia testamentu, bez udziału notariusza i świadków. Taki testament to testament własnoręczny, sporządzony na piśmie przez spadkodawcę, bez konieczności udziału świadków. Forma pisemna testamentu jest jedną z najczęściej wybieranych, ponieważ na pierwszy rzut oka nie stawia skomplikowanych wymogów i zawsze jest dostępna. Może to być jednak złudne, bo jak każda czynność prawna na wypadek śmierci, opatrzona jest licznymi warunkami, od których zależy jej ważność.
Testament własnoręczny (holograficzny) uregulowany jest w art. 949 polskiego Kodeksu cywilnego. Cechują go przede wszystkim: prostota formy, silna ochrona prywatności testatora (spadkodawcy) co do treści jego rozrządzeń oraz brak kosztów związanych z jego sporządzeniem. Prostota tej formy jest jednak pozorna, co niejednokrotnie prowadzi do skutecznego kwestionowania ważności lub skuteczności tak sporządzonych aktów ostatniej woli. Mimo lakonicznego brzmienia, art. 949 k.c. zawiera pewne rygorystyczne wymagania, których testatorzy mogą nie być świadomi. Po pierwsze, cały tekst testamentu musi zostać spisany własnoręcznie. Po drugie, testament holograficzny musi być podpisany. Po trzecie, niezbędne jest opatrzenie testamentu własnoręcznego datą jego sporządzenia.
Przykład 1
Jan Kowalski nie ma znajomych, rodzina mieszka w innym mieście, a Janowi brakuje pieniędzy na notariusza. Postanawia sporządzić testament pisemny. Na czystej kartce papieru zapisuje długopisem swoją ostatnią wolę. Własnoręcznie nie tylko podpisuje się, ale też sporządza całą treść testamentu. W górnej części kartki zapisuje datę sporządzenia dokumentu. Testament może sporządzić w dowolnym języku, jednak postanawia napisać go w języku ojczystym. Na koniec chowa testament i powiadamia rodzinę, w jakim miejscu.
Tak sporządzony testament byłby ważny. Przede wszystkim Jan spisał go własnoręcznie, co jest istotnym wymogiem. Wymóg ten spełnia wiele ważnych funkcji, m.in. utrudnia sfałszowanie testamentu, nadaje powagi czynności, zmusza do przemyślenia przez spadkodawcę zapisywanych oświadczeń. Kodeks nie narzuca wykorzystania określonych materiałów do sporządzenia takiego aktu. Najczęściej będzie to dokument sporządzony na kartce papieru piórem lub długopisem, co też Jan uczynił. Testament holograficzny może zostać sporządzony w dowolnym języku – ważne jest tylko, aby jego treść została zapisana własnoręcznie. Następnie Jan podpisał własnoręcznie swój testament, co stanowi drugą najważniejszą przesłankę ważności. Podpis przede wszystkim pozwala na identyfikację spadkodawcy jako autora testamentu, utrudnia sfałszowanie testamentu oraz dokumentuje zakończenie jego sporządzania (przed podpisaniem można mówić jedynie o projekcie testamentu). Prawo nie reguluje miejsca, w którym podpis powinien zostać złożony. Ze względu na pełnione przez niego funkcje zasadne wydaje się, aby znajdował się na końcu testamentu (pod rozrządzeniami). To samo odnosi się do daty sporządzenia testamentu. Prawo nie reguluje formy, w jakiej data powinna zostać sporządzona, ani miejsca, w którym powinna zostać zapisana. Prawidłowe i typowe będzie umieszczanie jej u dołu tekstu obok podpisu, jednak zapisanie jej przez Jana w górnej części kartki nie wpływa na ważność testamentu. Wymóg opatrzenia testamentu datą ułatwia zbadanie, czy testator w chwili testowania miał zdolność testowania, a także pomaga ocenić kolejność sporządzania aktów ostatniej woli, gdy spadkodawca pozostawił ich kilka. Jan Kowalski poinformował swoją rodzinę o miejscu ukrycia testamentu, ale należy wskazać, że nie jest to wymagane. To od spadkodawcy zależy, kogo poinformuje o fakcie sporządzenia aktu ostatniej woli, czy też że nie poinformuje nikogo. Podjęcie takich działań ma jednak na celu zwiększenie skuteczności dziedziczenia na podstawie sporządzonego testamentu, bo może się zdarzyć, że testament własnoręczny nigdy nie zostanie odnaleziony po śmierci spadkodawcy. Aby tego uniknąć, zaleca się powiadomić osobę trzecią o jego sporządzeniu.
Przykład 2
Jacek Nowak również postanowił sporządzić testament pisemny. Z powodu choroby trzęsą mu się ręce, a więc napisał testament na komputerze, a następnie go wydrukował. Zamiast podpisu postawił pieczątkę zawierającą jego dane, umieścił również nazwę miejscowości, w której sporządził testament.
Testament sporządzony przez Jacka Nowaka jest nieważny. Przede wszystkim z powodu braku spełnienia wymogu pisemności, bo nie będzie ważny testament pretendujący do miana holograficznego, który zostałby sporządzony w postaci podpisanego własnoręcznie wydruku komputerowego. Jacek złożył również podpis przy użyciu środków technicznych, czyli pieczątki. Trzeba podkreślić, że podpis ma być rezultatem pisania, wobec czego nie dochowano warunku formalnego testamentu ustnego. W orzecznictwie wskazuje się, że podpis powinien składać się z co najmniej czytelnego zapisu nazwiska, podpis nieczytelny nie będzie spełniał swojej roli. Następnie ze stanu faktycznego wynika, że spadkodawca nie opatrzył swojego testamentu datą. Niniejsza przesłanka formalna nie ma charakteru bezwzględnego – jej niespełnienie nie zawsze pociąga za sobą nieważność aktu ostatniej woli, jednakże bardzo ułatwia stwierdzenie ważności testamentu. Należy jednak podkreślić, że jeżeli brak daty nie wywołuje wątpliwości co do zdolności testowania spadkodawcy, co do treści testamentu ani co do wzajemnego stosunku kilku testamentów – brak daty pozwala zachować ważność i skuteczność testamentu. Dodatkowo artykuł 949 k.c. nie wymaga, aby spadkodawca zawarł w akcie ostatniej woli informację o miejscu jego sporządzenia. Zamieszczenie takiej informacji przez Jacka Nowaka nie wpływa jednak na ważność testamentu, a wręcz może pomóc w ustaleniu jego ważności. Mimo wszystko testament Jacka należy uznać za nieważny, przede wszystkim z uwagi na brak sporządzenia go w formie własnoręcznej i brak złożenia podpisu.
Podsumowując, należy wskazać, że podstawowe wady tej formy aktu ostatniej woli to duże ryzyko wadliwości rozrządzeń – brak profesjonalnej pomocy przy redagowaniu treści testamentu może spowodować, że niektóre z postanowień nie będą mogły zostać spełnione zgodnie z wolą testatora. Ponadto wzmożona ochrona tajności testowania może skutkować dziedziczeniem nie na podstawie testamentu holograficznego, gdy taki testament nie zostanie odnaleziony po śmierci spadkodawcy. Istnieje również ryzyko, że jeden ze spadkobierców, niezadowolony z treści testamentu, który odnajdzie go wśród rzeczy zmarłego, zniszczy go w tajemnicy przed pozostałymi spadkobiercami, przez co uniemożliwi spełnienie ostatniej woli testatora. Wreszcie trzeba podkreślić, że nie każdego rodzaju rozrządzenie na wypadek śmierci może zostać zawarte w testamencie holograficznym – ustanowienie zapisu windykacyjnego może zostać dokonane wyłącznie w testamencie notarialnym.
Agnieszka Hajdukiewicz
radca prawny
Na podstawie:
- ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 459 ze zm.).
Gazetka 173 – lipiec – sierpień 2018
