CZYM JEST ZJAWISKO FONOHOLIZMU I JAK MU PRZECIWDZIAŁAĆ
dr Maciej Dębski – wykładowca akademicki Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego, socjolog problemów społecznych, edukator społeczny, ekspert w realizacji badań naukowych, ekspert Najwyższej Izby Kontroli, Ministerstwa Cyfryzacji, Rzecznika Praw Obywatelskich, fundator i prezes Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, autor i współautor publikacji naukowych z zakresu problemów społecznych (bezdomność, przemoc w rodzinie, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, uzależnienia behawioralne) oraz dokumentów strategicznych, programów lokalnych w zakresie problemów społecznych, w szczególności uzależnień behawioralnych i cyberprzemocy. Wdrożył innowacyjny eksperyment „Poz@ siecią”, polegający na odcięciu na trzy doby ponad stu młodych osób od wszelkich mediów cyfrowych, inicjator ogólnopolskich badań naukowych pt. „Młodzi Cyfrowi – Cyfrowi Rodzice”, autor i pomysłodawca zestawu edukacyjnego dla dzieci „Fonolandia”.
Czym zajmuje się Fundacja Dbam o Mój Z@sięg?
Pamiętając o tym, że podstawą dobrego życia są relacje międzyludzkie, Fundacja Dbam o Mój Z@Sięg z siedzibą w Gdańsku (dalej: Fundacja) przyczynia się do odpowiedzialnego korzystania z nowych narzędzi komunikacyjnych. Podstawą podejmowanych działań jest profesjonalna diagnoza problemu, działanie we współpracy międzysektorowej, jak również idea partycypacji rozumiana jako włączenie w proces wsparcia tych, którzy sami tego wsparcia potrzebują. Korzystanie z nowych technologii powinno przyczyniać się do osobistego rozwoju, społecznego zaangażowania, jak również do wysokiego poziomu dobrostanu psychicznego. Jako Fundacja dążymy do tego, aby wszelkie działania przez nas podejmowane doprowadzały do poprawy jakości życia wszystkich członków społeczności lokalnej. Docelowo Fundacja została powołana po to, aby zbudować ośrodek ciszy i profesjonalnie działającą klinikę e-uzależnień. Do tego czasu staramy się być ważnym ośrodkiem badawczym oraz szkoleniowym.
A co to jest ten fonoholizm?
Najogólniej rzecz ujmując, odnosi się on do zaburzenia behawioralnego w postaci nałogowego używania telefonu komórkowego. Problem ten – potocznie nazywany uzależnieniem od smartfona – pozostaje doświadczeniem osób, które nie potrafią normalnie funkcjonować bez ciągłej obecności telefonu komórkowego. Urządzenie to włączone jest 24 godziny na dobę, ciągle pozostaje w zasięgu ręki, zabierane jest wszędzie tam, gdzie to możliwe. Osoba nadużywająca smartfona – fonoholik – cały czas sprawdza, czy nie ma jakiegoś powiadomienia, a z różnych względów nie mogąc odebrać telefonu, czuje niepokój, rozdrażnienie, a nawet skłonna jest do agresji. Problem fonoholizmu, zdawać by się mogło, zagraża jedynie dzieciom i młodzieży, jednakże co do istoty dotykać on może osób w różnym wieku.
Do jakich wniosków doszedłeś w ramach swoich badań?
Korzystanie z nowych technologii, w szczególności z cyfrowych narzędzi komunikacji, jest na stałe wpisane w codzienne funkcjonowanie osób młodych. Badania prowadzone przez Fundację oraz Uniwersytet Gdański na próbie ponad 20 tys. uczniów między 12. a 18. rokiem życia wskazują, że regularne i systematyczne korzystanie z własnego telefonu komórkowego rozpoczyna się przeciętnie w wieku 10 lat. W dużych aglomeracjach miejskich wiek inicjacji spada do 7–8 lat. Zdecydowana większość badanych uczniów wyraża przekonanie, że od korzystania z urządzeń można się uzależnić (77 proc.), a znajomość osób uzależnionych od smartfonów jest powszechna (ponad 70 proc. uczniów zna przynajmniej jedną taką osobę). Na pytanie: „Czy ty sam jesteś osobą uzależnioną od telefonu komórkowego?” co piąty uczeń (20,8 proc.) odpowiada w sposób twierdzący, prawie co dziesiąty zaznacza odpowiedź „trudno powiedzieć”. Warto dodać, że subiektywne poczucie bycia osobą uzależnioną wyrażone w jednym pytaniu ściśle koreluje z ogólną skalą fonoholizmu. Oznacza to, że badani uczniowie raczej dobrze wyczuwają własne problemu z nałogowym korzystaniem z telefonów komórkowych.
Ok. 2–3 proc. przejawia wyraźne symptomy uzależnienia od urządzeń cyfrowych podłączonych do sieci internetowej. Symptomy te dotyczą zarówno emocji (np. brak poczucia bezpieczeństwa, brak wpływu na dziejące się wydarzenia, niepokój i lęk związany z byciem poza głównym obiegiem informacji – syndrom FOMO), ale też zachowań (np. nierozstawanie się z własnym telefonem, ciągłe dotykanie go i odblokowywanie ekranu, korzystanie z telefonu o każdej porze dnia i nocy, nałogowe oczekiwanie na kontakt innych) i przekonań (np. niewyobrażanie sobie dnia bez używania smartfona). Część badanej młodzieży wskazuje również na różnego rodzaju skutki, które mogą świadczyć o kompulsywnym używaniu urządzeń mobilnych włączonych w sieć (np. przemęczenie, obniżony nastrój, niewywiązywanie się z własnych obowiązków, drżenie rąk i agresja związana z niemożnością skorzystania z urządzenia i internetu).
Badania prowadzone przez Fundację wskazują, że kluczową rolę w procesie wychowania do używania nowych technologii odgrywają rodzice. To znaczy powinni odgrywać, ale często tego nie robią. W ok. 40 proc. gospodarstw domowych w ogóle nie są ustalane zasady korzystania z telefonu komórkowego czy innych urządzeń w domu, w szkole czy w miejscach publicznych. Nawet jeśli młodzież wskazuje, iż takowe zasady obowiązują, w wielu przypadkach wypracowane ścieżki postępowania z urządzeniami mobilnymi są raczej narzucane przez rodziców niż wspólnie ustalane z dzieckiem. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest używanie telefonu zawsze i wszędzie, nawet przy wspólnym posiłku, na nabożeństwie, w ruchu drogowym, w instytucjach kultury czy na terenie szkoły.
Porady dla rodziców, aby ograniczyć ryzyko fonoholizmu wśród dzieci:
- Wchodź w świat mediów wspólnie z dzieckiem.
- Uwzględnij proces naśladowania.
- Twórz domowe zasady używania mediów cyfrowych.
- Stosuj szeroki wachlarza nagród, nie karz jedynie poprzez zabranianie używania internetu.
- Stawiaj granice.
- Wzbudzaj ciekawość świata, nie pozwól, aby twoje dziecko się nudziło.
- Spędzaj kreatywnie czas wolny.
- Przytulaj i mów, że kochasz.
- Dbaj o well-being, czyli równowagę psychiczną między światem cyfrowym i realnym; nie pozwól, aby jedynym dostępnym dla dziecka światem był świat online.
- Twórz kulturę offline.
Dorosłych też ten problem dotyka?
Co do zasady problem patologicznego związania ze smartfonem nie dotyczy tylko dzieci i młodzieży, ale jest charakterystyczny również dla pokolenia dwudziesto-, trzydziesto- czy czterdziestolatków. To ważne, albowiem musimy zdawać sobie sprawę, że dzieci bardzo często uczą się przez naśladowanie osób dorosłych, w tym przede wszystkim rodziców. A zatem rodzic chcący zadbać o bezpieczne i higieniczne używanie na przykład smartfonów w szkole, sam musi być wzorem do naśladowania.
Dlaczego będziesz w Brukseli?
Pomysł przyjazdu do Brukseli zrodził się z ostatnich doświadczeń podczas pobytu na zaproszenie Klubu Polek w roku bodaj 2017 lub 2018. Już wtedy zobaczyłem pilną potrzebę głębszych szkoleń dla rodziców w zakresie bezpiecznego używania mediów cyfrowych przez ich dzieci. Podczas pobytu w Brukseli zrealizowane zostaną dwa warsztaty dla rodziców, którzy mają dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, jak również dzieci starsze. Podczas naszego spotkania będziemy rozmawiali o tym, czym jest tak właściwie świat cyfrowy, co to oznacza brać na siebie rolę pierwszego edukatora medialnego dla swojego dziecka, jakie są najważniejsze cyberzagrożenia, ale również w jaki sposób im się przeciwstawiać i reagować na nie. Współczesny rodzic nie może bać się internetu, powinien poznawać bohaterów świata cyfrowego, ale również powinien potrafić umiejętnie tworzyć cały system wartości i znaczeń poza przestrzenią internetu, w świecie realnym. O tym właśnie będziemy rozmawiać podczas warsztatów. Podczas zajęć przedstawiony zostanie materiał dla najmłodszych pt. „Fonolandia”. Na jego podstawie rodzic w domu albo nauczyciel w przedszkolu lub szkole może przeprowadzić 15 odrębnych zajęć o bezpiecznym i odpowiedzialnym korzystaniu z urządzeń cyfrowych.
Jakie projekty prowadzi Fundacja?
Mając świadomość, że z roku na rok udział dzieci i młodzieży w świecie cyfrowym będzie się zwiększał, już teraz dokładamy wszelkich starań, aby cyfrowa obecność młodego pokolenia była obecnością bezpieczną, higieniczną, odpowiedzialną oraz konstruktywną. Na co dzień realizujemy: badania naukowe w zakresie problematyki nadużywania mediów cyfrowych, bezpieczeństwa publicznego, ochrony zdrowia psychicznego, konferencje i debaty popularno-naukowe, szkolenia i warsztaty dla dzieci i młodzieży, rodziców oraz nauczycieli, wakacyjne obozy dla dzieci i młodzieży (campy offline) oraz weekendowe wyjazdy rodzinne bez obecności mediów cyfrowych. Od czasu powołania Fundacji w grudniu 2015 r. udało nam się przeprowadzić kilka ciekawych projektów:
- Kampania społeczna „W ruchu drogowym jestem offline”.
- Kampania społeczna „Idą święta. Nie o SMS-ie, lecz o kartce pamiętaj”.
- Eksperyment społeczny pt. „Poz@ siecią”, polegający na 72-godzinnym odcięciu 102 młodych osób od wszelkich mediów cyfrowych.
- Opracowanie innowacyjnego materiału edukacyjnego dla pięcio- i sześciolatków oraz uczniów klas I–III szkół podstawowych pt. „W krainie Fonolandii. Jak odpowiedzialnie i bezpiecznie korzystać z urządzeń cyfrowych”.
Czy pomagacie dzieciom, które są już fonoholikami?
Tak, w tym roku po raz pierwszy rozpoczynamy wakacyjne 14-dniowe turnusy dla dzieci nadużywających mediów cyfrowych. W otoczeniu kaszubskich jezior i lasów już w lipcu i sierpniu zapraszamy dzieci i młodzież w wieku 7–17 lat na wspaniałą przygodę bez obecności mediów cyfrowych. Wszystko, co zrobimy, będzie zmierzało do świadomego używania cyfrowych dobrodziejstw, jak również podnosić będzie asertywność dzieci i młodzieży w świecie cyfrowym (www.campoffline.pl).
Dziękuję za rozmowę.
rozmawiała Emilia Janisz
Materiały dla rodziców:
▪ dbamomojzasieg.com/pomoce-dydaktyczne/.
