Wielkanoc jest dla chrześcijan jednym z najważniejszych świąt religijnych w roku. Wielu osobom kojarzy się z tradycyjnymi zwyczajami (jak śmigus dyngus) czy potrawami (jak mazurek). To także czas pożegnania zimy i początku wiosny. Tak jak Boże Narodzenie nie może się obejść bez choinki, tak i Wielkanoc ma typowe dla siebie rośliny – symbole tych świąt i zwiastuny wiosny.
Jedne z tych roślin mają związek z chrześcijaństwem, inne z tradycją obchodzenia Wielkanocy. Jeszcze inne po prostu zdobią nasze stoły i domy w tym niezwykłym czasie, zapewniając wiosenny wystrój. Niektóre mogą być nawet świetną przekąską i dodatkiem do świątecznych potraw. Wszystkie natomiast bogate są w symbolikę.
ZNANE Z BIBLII
Są takie rośliny, które pojawiają się na kartach Pisma Świętego, stanowiąc tło rozgrywających się tam wydarzeń. Jedną z nich jest drzewo oliwne. To właśnie w ogrodzie oliwnym modlił się Jezus przed śmiercią krzyżową. W Starym Testamencie gołębica przyniosła Noemu właśnie gałązkę oliwną na znak, że wody potopu się obniżają. Oliwka to we wszystkich krajach basenu Morza Śródziemnego symbol wolności, pokoju i dobrobytu. Ale także życia wiecznego – ponieważ ma wiecznie zielone liście i może „żyć” niezwykle długo – kilkaset, a nawet kilka tysięcy lat. W Atenach do dziś dnia turystom pokazywane jest drzewo oliwne, pod którym miał się przechadzać Platon. Także i gaje oliwne w dzisiejszym Izraelu mogły być świadkami ostatnich ziemskich dni Jezusa. Zaś oliwa z oliwek nadal stanowi podstawowy składnik olejów świętych używanych w czasie nadawania sakramentów – chrztu, bierzmowania, namaszczenia chorych, święceń kapłańskich.
Krzyż, na którym umarł Jezus, wykonano najprawdopodobniej z pinii – śródziemnomorskiej sosny. Posiadaniem jego fragmentów szczycą się różne kościoły katolickie – jeden z kawałków obejrzeć można w brukselskiej katedrze św. Michała i św. Guduli, inny kawałek przechowywany jest w klasztorze Świętego Krzyża na Łysej Górze w województwie świętokrzyskim.
Istnieje nawet roślina będąca obrazem Męki Pańskiej, a to za sprawą hiszpańskich misjonarzy z XVIII w. Pewnemu pnączu o dość niezwykłym wyglądzie nadali nazwę passiflora, czyli męczennica – wyraz „passio” oznacza bowiem cierpienie, męczeństwo, mękę. Kwiat tej rośliny skojarzył im się z wydarzeniami z Golgoty: wydłużone płatki z ostrzami włóczni, słupki – z gwoźdźmi, a potrójny rząd włosków – z koroną cierniową.
Typowo polską rośliną symbolizują mękę Chrystusa jest tarnina, a to ze względu na obecność gałązek z długimi i ostrymi cierniami. Tradycyjnie wykonywano z nich korony cierniowe zdobiące rzeźby Jezusa Ukrzyżowanego. Tarnina to dziki gatunek śliwy, który daje smaczne owoce. Kwiaty i owoce wykorzystuje się w ziołolecznictwie, na przykład w leczeniu kamicy nerkowej. W kosmetyce używany jest miąższ tych owoców – do sporządzania maseczek odżywczych.
WIELKANOCNE PALMY
W ostatnią niedzielę postu święci się palmy, upamiętniając wjazd Jezusa do Jerozolimy. Współcześni Chrystusowi ludzie posługiwali się liśćmi rosnącej na Bliskim Wschodzie palmy daktylowej, uważanej za drzewo życia, symbol światłości i życia wiecznego. Natomiast w Polsce trzeba było znaleźć jakiś rodzimy odpowiednik liści palmowych. Podstawą wielkanocnej palmy stała się więc trzcina i witki brzozy lub wierzby wraz z rosnącymi na nich baziami – czyli męskim kwiatostanem. Do wykonania wielkanocnej palmy używano także gałązek barwinka, mirtu, jałowca czy kwiatów kocanki. Barwinek bardzo długo zachowuje świeżość ciemnozielonych liści, dlatego jest doskonałym tłem dla różnokolorowych kwiatów.
Wierzono w oczyszczającą i uzdrawiającą moc palm wielkanocnych, dlatego uderzano nimi domowników i bydło oraz przechowywano je w domu, by strzegły od pożarów i dawały ochronę przed wszelkim złem. Dlaczego akurat gałązki z baziami na trwałe związały się z Wielkanocą? Wierzba jest symbolem zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy, a przy tym symbolizuje życie, które potrafi się odrodzić w trudnych warunkach. Jest to jedno z drzew typowych dla polskiego pejzażu. Wczesną wiosną pojawiają się na jej gałązkach nie liście, ale właśnie bazie, zwane też kotkami. Dawniej na Śląsku, ale też i w innych regionach Polski uważano, że połknięcie bazi chroni przed bólami gardła. Niebezpodstawnie – w korze wierzby występuje substancja o nazwie salicyna, która ma działanie podobne do aspiryny. Działa przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i ściągająco. Jednak lepszym pomysłem niż połykanie bazi jest wypicie wywaru z kory wierzby. W medycynie ludowej było to też remedium na nerwobóle oraz środek ułatwiający zasypianie i mający ogólne działanie uspokajające.
OZDOBA KOSZYCZKÓW
W czasie Wielkanocy szczególnego znaczenia nabiera bukszpan. Jego gałązkami dekoruje się palmy, koszyczek ze święconką oraz wielkanocne stoły. Ten wiecznie zielony krzew, często rosnący w parkach czy ogrodach, jest łatwy w uprawie i odporny na choroby. Rośnie powoli, ale za to charakteryzuje się długowiecznością. Łatwo się go przycinana i modeluje, dlatego tak świetnie nadaje się do dekoracji. Świeżo zerwana gałązka bukszpanu włożona do wazonu może być ozdobą nawet przez miesiąc. Ponieważ roślina ta zachowuje zielone liście przez cały rok, stała się symbolem wiecznego życia, nieśmiertelności i urodzaju. Dla chrześcijan symbolizuje nadzieję na zmartwychwstanie i nieskończoność życia. Dawniej wierzono, że stroik z bukszpanu zawieszony na drzwiach domu odstrasza złe duchy oraz zapewnia pomyślność jego mieszkańcom. Należy jednak uważać, gdyż wszystkie części rośliny zawierają toksyczną substancję, dlatego gałązek bukszpanu nie powinno się wtykać w ugotowane jajka.
Są regiony Polski, w których wielkanocne koszyczki zdobi się zielonymi gałązkami innych roślin. Jedną z najbardziej popularnych jest borówka brusznica – rosnąca naturalnie w lasach niska krzewinka, dająca także czerwone jadalne owoce zwane borówkami. Liście bukszpanu i borówki mają bardzo podobny kształt. Dawniej do dekoracji koszyczków i stołów w Wielką Niedzielę wykorzystywano gałązki i kwiaty barwinka pospolitego, o czym wspominał znany XIX-wieczny etnograf Zygmunt Gloger. Natomiast w wywarze z liści barwinka farbowano jajka. Bujnie rozrośnięte barwinkowe kobierce porastały lasy i cmentarze. W kwietniu wśród ciemnozielonych listków pojawiały się fioletowe kwiaty w kształcie wiatraczków. Ta wiecznie zielona roślina jest symbolem nieśmiertelności, wieczności i raju.
WIOSENNA PRZEKĄSKA ROŚLINNA
Rzeżucha to roślina, którą tradycyjnie wysiewa się przed Wielkanocą, by przystroić nią świąteczny stół. Jest bardzo dekoracyjna ze względu na jasnozielony kolor listków. Od XVII wieku baranka wielkanocnego stawiano właśnie na łączce z rzeżuchy, symbolizującej wiosenną zieleń i odradzanie się przyrody po zimie. Roślina pochodzi z Dalekiego Wschodu i jest uprawiana od starożytności. Co ciekawe, należy do rodziny kapustowatych. Nie wszystkim smakuje, bo za sprawą sporej ilości siarki ma dość ostry smak, co oddaje jej inna nazwa – pieprzyca siewna. Jest jednak bombą witaminową i warto ją jeść wczesną wiosną. Zawiera witaminę K i C (tej ostatniej nawet więcej niż cytryna), witaminy z grupy B, wapń, magnez, potas, żelazo oraz łatwo przyswajalne jod i chrom. Ułatwia trawienie, obniża poziom cukru we krwi. Może być więc i ozdobą, i smacznym dodatkiem do kanapek, sałatek, zup. Należy pamiętać, by wysiać ją odpowiednio wcześnie, aby zdążyła wzejść i nacieszyć nasze oczy zielonym gąszczem.
Występująca w Polsce rzeżucha łąkowa kwitnie w marcu i kwietniu, czyli wtedy, gdy przypadają Święta Wielkanocne. Jednak zazwyczaj wysiewa się ją w domach, a nie zbiera z pól i łąk. Najlepiej wysiać ją tydzień przed Wielkanocą na ligninę, białą bibułę lub płatki kosmetyczne ułożone na talerzyku. Ziarenka rzeżuchy wysypujemy gęsto, ale tak, by nie nachodziły na siebie. Dbamy, by miały zawsze wilgotną podściółkę – ale nie za mokrą, bo kiełki zgniją. Stawiamy w ciepłym miejscu, a po wykiełkowaniu zjadamy zielone listki.
UCIECHA DLA OCZU
Najpopularniejszą ozdobą domów w czasie Świąt Wielkanocnych są kwitnące w tym czasie rośliny cebulowe – krokusy, hiacynty, narcyzy, tulipany. Także i one mają swoją symboliczną wymowę. Są pierwszymi oznakami wiosny, a więc symbolizują nowe życie, rozwijającą się i ponownie rozkwitającą przyrodę. Każdy z tych kwiatów ma również swoje własne znaczenie. Krokusy to symbol światła i mistycyzmu. Narcyz – odrodzenia i życia wiecznego, gdyż według legendy kwiaty te wyrosły z ziemi przy grobie w chwili zmartwychwstania Chrystusa. Tulipan oznacza miłość i odrodzenie jako jeden z pierwszych kwiatów zakwitających wiosną.
Białe i żółte kwiaty tradycyjnie królują w dekoracji wielkanocnych stołów, symbolizując płodność i życie wieczne. Nieodłącznie kojarzą się także ze słońcem i szczęściem. Tak jak forsycja, której gałązki skąpane są żółtym kwieciem, zanim jeszcze wypuszczą zielone listki. Po zimowej monotonii bieli i szarości nasze mieszkania rozweselą hiacynty, gdyż występują w wielu kolorach – białe, fioletowe, niebieskie, żółte, łososiowe. Dodatkowo ładnie pachną, napełniając dom świeżym zapachem. W roli wielkanocnej ozdoby sprawdzą się też popularne wiosenne kwiaty – bratki, stokrotki, prymulki, niezapominajki. A także sasanka, nazywana również kwiatem Wielkanocy, ponieważ pozyskiwano z niej zielony barwnik do malowania pisanek. Kompozycje różnokolorowych wiosennych kwiatów są radosnym elementem tych świąt.
Sylwia Maj
Gazetka 200 – kwiecień 2021