Kiedy zaczęła się wojna w Ukrainie, większość z nas spodziewała się najgorszego – wojny pełnej nowoczesnych technologii, szantaży atakami nuklearnymi i chemicznymi, a nawet cyberwojny pełnej fake newsów, wprowadzającej dezinformację i rozłam między sojusznikami. Już pierwsze dni walk pokazały, że Rosji nie tak łatwo uda się obalić defensywę ukraińską i zburzyć solidarność wspierających ten kraj przyjaciół, a planowane szybkie akcje militarne rozciągną się na tygodnie. Cały świat przyglądał się z niepokojem ostrzeliwaniom miast i zamachom na ludność cywilną, ale tak naprawdę dopiero po wyjściu wojsk rosyjskich z Buczy dostrzegł, z jaką wojną ma do czynienia. Bez zasad, bez skrupułów, bez litości.

TRAKTATY POKOJU I BEZPIECZEŃSTWA

Wojny mają swoje prawa, które przez stulecia były stanowione i spisywane po to, żeby nie dopuszczać do rażących nadużyć na ludności cywilnej i na terenach przez nią zamieszkiwanych. Od XIX w. pojawiają się w prawie międzynarodowym dokumenty, które regulują kwestie związane z postępowaniem dowódców oraz żołnierzy w trakcie konfliktów zbrojnych. Do najważniejszych należały konwencje genewskie i traktat wersalski. Po I wojnie światowej w zapisach wprowadzono karalność czynów kwalifikujących się jako zbrodnie wojenne, a po II wojnie światowej dokładnie sprecyzowano wymiar kary za popełnione przestępstwa oraz dodano zapis, że nie ulegają one przedawnieniu. Na przestrzeni kolejnych dekad powstawały coraz to nowe dokumenty regulujące definicję i karalność zbrodni wojennych. W 1998 r. kraje członkowskie ONZ podpisały Statut Rzymski, powołano wówczas także Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze. Określa on szczegółowo wymiar kary za zbrodnie przeciwko ludzkości, ludobójstwo, zbrodnie wojenne i inne. Wszystkie te traktaty, konwencje, statuty miały służyć pokojowi na świecie i bezpieczeństwu ludności, również w trakcie wojen.

PRZECIWKO LUDZKOŚCI

Zbrodnie wymierzone w ludność cywilną Międzynarodowy Trybunał Karny definiuje i karze na podstawie czterech kategorii: zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, ludobójstwo oraz ataki agresji (bezpodstawny napad jednego kraju na inny). Niestety, w trakcie trzymiesięcznej wojny w Ukrainie odnotowano znamiona każdego z tych przestępstw. Zbrodnia przeciwko ludzkości to prześladowanie konkretnej społeczności, kiedy podstawowe prawa człowieka nie są respektowane. Ludobójstwo jest celową eksterminacją całych społeczności (lub ich części), które łączy narodowość, rasa, religia. Obejmuje dosłowne wyniszczenie przedstawicieli tych grup – poprzez zabójstwa i zniewolenie, pogorszenie ich zdrowia i warunków życia, uniemożliwienie prokreacji oraz odbieranie dzieci.

Od czasów nazistowskich i stalinowskich zbrodni niestety przykładów takich czynów było wiele – pomimo licznych traktatów. Masowe morderstwa podczas wojny w byłej Jugosławii, Czeczeni, Rwandzie, eksterminacja jazydów na Bliskim Wschodzie, użycie broni chemicznej w Syrii… i wiele, wiele innych zbrodni, które przecież po Auschwitz, Majdanku, Syberii, Katyniu, Wołyniu, Jedwabnym już miały się nigdy nie powtórzyć…

MORDERSTWA, ZNIEWOLENIA, GWAŁTY

Do zbrodni wojennych, również tych ze znamionami ludobójstwa, zalicza się według litery prawa: umyślne zabójstwo, tortury fizyczne (w tym eksperymenty biologiczne) i psychiczne, celowe uszkodzenia ciała i zdrowia, przymusowe deportacje z miejsca zamieszkania, przesiedlenia do obozów koncentracyjnych i obozów pracy, bezprawne zniewolenie, handel ludźmi, przymusowe wcielenie do służby zbrojnej po stronie przeciwnika (dotyczy również dzieci), branie i zabijanie zakładników, jeńców wojennych lub pozbawienie ich prawa do procesu sądowego. W czasach wojny często wrogie wojska stosują przemoc seksualną na miejscowej ludności (dotyczącą nie tylko kobiet, ale również dzieci i mężczyzn). Do takich zbrodni zalicza się gwałt (w tym zbiorowy), niewolnictwo seksualne, przymusową prostytucję, przymusową sterylizację, przymusową ciążę itp. Także kradzieże własności prywatnej oraz niszczenie nieusprawiedliwione względami militarnymi uważane są za zbrodnie. Zbrodnią jest również nieuzasadnione burzenie infrastruktury mieszkalnej wsi i miast. Stosowanie trucizn, broni chemicznej i innej o szerokim zasięgu, powodującej nadmierne cierpienie, oraz użycie broni jądrowej podlegają pod zbrodnie ludobójstwa.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ JEDNOSTKOWA

Za wszystkie powyższe zbrodnie grozi odpowiedzialność jednostkowa – Międzynarodowy Trybunał Karny pociąga do niej osoby fizyczne, zarówno dowódców wydających rozkazy, jak i samowolnie działających żołnierzy. Z odpowiedzialności karnej nie są wyłączeni przedstawiciele państw. Niestety udowodnienie zbrodni wojennych wymaga szczegółowej dokumentacji i wnikliwej analizy, a w zawierusze wojennej często brakuje czasu na zebranie dowodów. Niegdyś na zbrodniarzy wojennych nakładano głównie karę dożywocia i karę śmierci, współcześnie tej drugiej już się nie stosuje.

Akty agresji, do których można zaliczyć bezpodstawny atak na suwerenne państwo, nie są jednoznacznie określone w prawie karnym, pociągają za sobą odpowiedzialność międzynarodową, ale nie jednostkową. Natomiast bez wątpienia z agresji jednego kraju na inny wynika zazwyczaj większość ww. zbrodni wojennych, co już jest podstawą do wszczęcia indywidualnych procesów.

MĘCZEŃSKA UKRAINA

Agresja Rosji na Ukrainę nie tylko zniszczyła pokój i bezpieczeństwo w naszej części świata, ale przyniosła także lęk i strach przed codziennością, przed niemieszczącymi się w głowie zbrodniami, które wszyscy chcielibyśmy zaliczyć do przeszłości. Niestety, okrutność wojsk rosyjskich nie daje nadziei. Prawie wszystkie możliwe zbrodnie, które widnieją w Statucie Rzymskim, zostały popełnione w zaledwie kilka tygodni wojny.

Podkijowska Bucza, Irpień, Borodzianka, Hostomel to pierwsze miejscowości, w których te zbrodnie zostały pokazane światu. Świat niedowierzał. Setki zabitych, torturowanych, zgwałconych, pochowanych w masowych grobach. Kiedy wojska rosyjskie opuściły tereny wokół Kijowa, zaczęto skrupulatnie dokumentować miejsce zbrodni. Powołane do tego służby jurysdykcji ukraińskiej i międzynarodowej są pewne – zbrodniarze muszą odpowiedzieć za swoje czyny.

Mariupol – symbol ukraińskiego męczeństwa, miasto przed wojną zamieszkiwane przez ponad 400 tys. ludzi, które dosłownie zostało zrównane z ziemią przez rosyjskiego najeźdźcę i które wbrew wszelkiej logice broni się zaciekle. Miasto, w którym zamordowano nieznaną dotąd liczbę ludności cywilnej wskutek okupacji infrastruktury miejskiej, ostrzałów, bombardowań. Praktycznie od początku wojny nie było tam wody pitnej, pożywienia, prądu. Według raportów żaden budynek nie pozostał nieuszkodzony. Zbrodnie, do których doszło i nadal dochodzi w Mariupolu, wyjdą na światło dzienne dopiero po wojnie – choć z każdym dniem miasto coraz bardziej przypomina cmentarz. Pełne zbrodni wojennych będą również historie Charkowa, Chersonia, Czernihowa, Mikołajowa… I nim ta wojna się skończy, zapewne jeszcze wielu innych miast, gdzie te nieludzkie czyny dopiero co się wydarzyły, dzieją się lub za chwilę staną się faktem.

Wojska rosyjskie stosują jeszcze jedną haniebną taktykę wobec ludności ukraińskiej. Wysiedlają ją do Rosji, osiedlają w obozach, zmuszają do pracy. Odbierają dokumenty, telefony, nawet odbierają dzieci… Skali tej zbrodni świat nie jest w stanie jeszcze zobaczyć, szacuje się, że deportacje dotknęły około miliona osób, z czego jedna piąta to dzieci.

Nim ta wojna dobiegnie końca, rosyjscy żołnierze dokonają jeszcze wielu niedopuszczalnych zbrodni. Świat załamuje ręce, ale nie ma bezpiecznego narzędzia, którym mógłby powstrzymać to szaleństwo. A patrzeć na nie się nie godzi…

DOWODY ZBRODNI

Aby zbrodniarze wojenni po zakończeniu konfliktu stanęli przed sądem, niezbędne jest zebranie wiarygodnych dowodów. Prawie od początku wojny w Ukrainie Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze prowadzi postępowanie kryminalne dotyczące zbrodni popełnianych przez Rosjan. W dokumentacji pomagają dowody dostarczane przez świadków zdarzeń, którzy zachęcani są do relacjonowania ich przebiegu odpowiednim organom (również mailowo). Dokumentacja może obejmować: zabitych i okaleczonych cywilów, ich wygląd, ubiór, cechy charakterystyczne; ofiary tortur, zniewolenia oraz przemocy seksualnej, wykorzystywanie cywilów jako „żywej tarczy”; dewastację mieszkań, domów i bloków, osiedli oraz wszelkich obiektów infrastruktury cywilnej, które zostały uszkodzone; podszywanie się Rosjan pod żołnierzy ukraińskich oraz wykorzystywanie symboli narodowych przeciwnika jako kamuflażu w działaniach wojskowych; uniemożliwianie pomocy medycznej, w tym atakowanie punktów medycznych i humanitarnych. Relacje zbrodni można dostarczać w formie pisemnej i wizualnej (fotografie, filmy), z podaniem daty i godziny oraz miejsca. Jeśli można ustalić dane osobowe ofiar bądź innych świadków zbrodni, warto również je podać w swojej relacji (z danymi kontaktowymi, jeśli to możliwe). Koniecznie trzeba pamiętać o podaniu swoich danych osobowych.

 

 

Ewelina Wolna-Olczak

 

 

 

Gazetka 212 – czerwiec 2022