Z nabyciem prawa do spadku związane jest nie tylko nabycie majątku zmarłego spadkodawcy (tzw. aktywów), ale również nabycie jego długów, o ile istnieją. Decydując się na przyjęcie spadku, należy pamiętać, że zamiast korzyści materialnych spadek może przynieść poważne obciążenia finansowe.
Obecne zasady odpowiedzialności spadkobierców
5 stycznia 2015 r. zmarł pan Tadeusz. Pozostawił po sobie samochód o wartości 10 tys. zł, oszczędności na lokacie bankowej w wysokości 5 tys. zł oraz zaciągnięty kredyt bankowy o wartości 30 tys. zł. Jego syn Janusz – jedyny spadkobierca – nie złożył oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o śmierci ojca.
W tym przypadku wedle obowiązujących przepisów spadkobierca Janusz przyjmie spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (proste przyjęcie spadku). Zatem odziedziczy po zmarłym ojcu samochód i oszczędności, ale również będzie zobowiązany do spłaty kredytu w całości. Wierzyciel będzie mógł domagać się zapłaty kwoty zarówno z majątku spadkowego, jak i z majątku osobistego spadkobiercy.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym spadkobierca (zarówno testamentowy, jak i ustawowy) może albo przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), albo przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), albo spadek odrzucić. Jednak obowiązujące obecnie przepisy nie chronią należycie przed odpowiedzialnością za długi spadkowe. Zakładają bowiem, że jeśli spadkobierca nie złoży w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że został spadkobiercą, oświadczenia o odrzuceniu spadku albo przyjęciu go z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), to wraz z majątkiem przejmuje pełną, nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe – to tzw. proste przyjęcie spadku. Powyższe oświadczenie można złożyć przed sądem lub notariuszem.
Brak złożenia oświadczenia skutkuje odpowiedzialnością za długi zmarłego spadkodawcy nawet w sytuacji, gdy spadkobierca nie wiedział o istnieniu długów. Spadkobierca zobowiązany jest pokryć długi spadkowe całym swoim majątkiem ponad wartość masy spadkowej.
W okresie wspomnianych sześciu miesięcy warto dowiedzieć się, co wchodzi w skład masy spadkowej i czy przyjęcie spadku jest korzystne. Obecnie majątek spadkowy (spis inwentarza) ustala komornik sądowy na wniosek lub z urzędu w oparciu o postanowienie sądu. Szacuje on wartość przedmiotów i praw wchodzących do spadku oraz określa wartość zobowiązań go obciążających, korzystając z usług rzeczoznawców, co generuje dodatkowe koszty dla spadkobierców.
Nowe zasady odpowiedzialności spadkobierców
25 stycznia 2016 r. zmarła pani Lucyna. Pozostawiła po sobie samochód o wartości 10 tys. zł, oszczędności na lokacie bankowej w wysokości 5 tys. zł oraz zaciągnięty kredyt bankowy o wartości 30 tys. zł. Jej córki Anna i Katarzyna – jedyne spadkobierczynie – nie złożyły oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedziały się o śmierci matki.
Zgodnie z nowymi przepisami, mimo braku złożenia oświadczeń przez spadkobierczynie Annę i Katarzynę będą one dziedziczyć spadek po połowie z ograniczeniem odpowiedzialności (z dobrodziejstwem inwentarza). Będą więc odpowiadały za długi zmarłej pani Lucyny (kredyt bankowy) jedynie do wysokości stanu czynnego spadku, czyli łącznie do wysokości 15 tys. zł (wartość samochodu plus pieniądze z lokaty bankowej).
Głównym celem zmian przepisów prawa spadkowego była potrzeba ochrony obywateli przed niekorzystnymi skutkami braku złożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Po wejściu w życie od 18 października 2015 r. nowych przepisów prawnych w miejsce obowiązującej aktualnie zasady nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe zacznie obowiązywać zasada odpowiedzialności z tzw. dobrodziejstwem inwentarza. Brak oświadczenia spadkobiercy o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o śmierci spadkodawcy, będzie równoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, że spadkobierca automatycznie będzie odpowiadał za długi zmarłego tylko do wysokości przejętego majątku. Jest to zasada o wiele korzystniejsza z punktu widzenia ochrony interesów spadkobiercy. W tym przypadku bowiem odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe jest ograniczona tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Obdarowany spadkiem nie jest więc zobowiązany do spłaty długów z majątku pozaspadkowego (osobistego).
Ustawodawca zastrzegł jednak, że powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił lub podał nieistniejące długi. Natomiast jeżeli spadkobierca będzie chciał przejąć spadek wprost albo go odrzucić, będzie musiał złożyć stosowne oświadczenie.
Oprócz zmiany zasadniczej drogi przejmowania spadków w ustawie zapisano też zmianę dotyczącą zasad ustalania stanu majątku spadkowego. Nowe przepisy ustawy stanowią, że spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, będzie mógł sam złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza według wzoru określonego przez ministra sprawiedliwości. Wykaz ten może zostać złożony wspólnie przez więcej niż jednego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu. W wykazie inwentarza spadkobierca z należytą starannością będzie musiał ujawnić przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza, składający wykaz będzie musiał go uzupełnić.
Nowe przepisy wskazują także, że spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza, będzie musiał spłacać długi spadkowe zgodnie ze złożonym wykazem. Nie będzie mógł również zasłaniać się brakiem znajomości wykazu inwentarza złożonego przez innego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu. Natomiast wierzyciel, który zażądał sporządzenia spisu inwentarza, nie będzie mógł odmówić przyjęcia należnego mu świadczenia, chociażby dług nie był jeszcze wymagalny.
Dodatkowo po zmianie przepisów spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacił niektóre długi spadkowe, a nie wiedział i przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi spadkowe tylko do wysokości różnicy między wartością stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów spadkowych, które spłacił.
W celu ochrony wierzycieli spadkowych przyjęto także następujące rozwiązanie: jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacając niektóre długi spadkowe wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności powinien był wiedzieć o istnieniu innych, ponosi odpowiedzialność za nie ponad wartość stanu czynnego spadku, jednak tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby zobowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Wprowadzona odpowiedzialność nie ma zastosowania w stosunku do spadkobiercy niemającego pełnej zdolności do czynności prawnych oraz takiego, co do którego istnieje podstawa do jego ubezwłasnowolnienia.
Nowe przepisy poszerzają także krąg osób, które mogą reprezentować stronę w postępowaniu cywilnym. Może być to każdy wstępny (dziadkowie, pradziadkowie), a nie tylko, jak dotąd, rodzice.
Agnieszka Hajdukiewicz
radca prawny
Podstawa prawna:
Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz.U. z 2014 r. poz. 121);
Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw z dnia 20 marca 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 539).
[HS1]Proponuje ten drugi akapit na inny kolor, bo to wyjaśnienie do poprzedniego ak. A może lepiej ten pierwszy dac innym kolorem, skoro to przedstawienie sytuacji?
[HS2]Tu tez może drugi akapit innym kolorem