Na gruncie prawa polskiego z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność majątkowa (wspólność ustawowa). Ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej może jednak zostać zniesiony przez małżonków poprzez zawarcie umowy w formie aktu notarialnego o majątkowej rozdzielności (intercyza) oraz przez orzeczenie sądu ustanawiające z ważnych powodów rozdzielność majątkową – wydane w trakcie małżeństwa na żądanie jednego z małżonków albo wierzyciela. Przyczyną ustania wspólności majątkowej może być również orzeczenie rozwodu, separacji albo unieważnienia małżeństwa. Wspólność majątkowa ustaje też wskutek śmierci lub ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków oraz ogłoszenia upadłości jednego z nich.
Ustanie małżeńskiej wspólności majątkowej zwykle pociąga za sobą potrzebę podziału majątku wspólnego. Aby go dokonać, trzeba najpierw ustalić, co wchodzi w skład majątku wspólnego, a co stanowi majątek osobisty każdego z małżonków. Krótko mówiąc, majątek wspólny to wszystko, co zostało nabyte po ślubie, np. mieszkanie, samochód, działka, ale też pensja każdego z małżonków lub dochody z działalności gospodarczej, emerytura. Podstawową regułę określającą wielkość udziałów małżonków w majątku wspólnym zawiera przepis art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
Po zniesieniu wspólności małżeńskiej najtrudniejszym zadaniem małżonków (w przypadku rozwodu – byłych małżonków) jest podział majątku. Ze względów czasowych i finansowych najlepsze jest porozumienie się stron i polubowny podział majątku (umowa o podział zawarta przed notariuszem lub przed sądem). Koszty sądowe w Polsce wyniosą wtedy 300 zł. Gdy brak zgody byłych małżonków co do sposobu podziału majątku, koszty postępowania będą większe – opłata sądowa od wniosku o podział majątku to wówczas 1000 zł. Ponadto brak zgody może skutkować koniecznością dopuszczenia dowodu z opinii biegłego, którego wynagrodzenie będzie dodatkowym kosztem postępowania.
Podział mieszkania własnościowego
Najczęstszym i najcenniejszym składnikiem majątku wspólnego jest zwykle prawo własności do lokalu mieszkalnego.
Anna i Jacek byli małżeństwem przez 15 lat. W trakcie małżeństwa dorobili się wspólnie 60-metrowego mieszkania własnościowego w Białymstoku. Ich małoletnie dzieci po rozwodzie zamieszkują z matką. Po orzeczeniu rozwodu Anna zaproponowała sprzedaż mieszkania i równy podział uzyskanej kwoty, ale Jacek się nie zgodził, żądając przyznania własności mieszkania na swoją rzecz i proponując nieadekwatną do połowy wartości mieszkania spłatę na rzecz Anny.
Gdy nie doszło do ugodowego sposobu podziału majątku, Anna powinna wystąpić do sądu rejonowego właściwego dla miejsca, w którym znajduje się majątek podlegający podziałowi (mieszkanie w Białymstoku) z wnioskiem o podział majątku wspólnego, wskazując swoją propozycję sposobu podziału mieszkania i reszty składników majątku wspólnego. We wniosku powinna wskazać też wartość poszczególnych składników majątku – z reguły przyjmuje się wartość rynkową (w przypadku nieruchomości to przewidywana cena możliwa do uzyskania na rynku).
Podziału mieszkania i innych składników wspólnego majątku można dokonać poprzez:
- fizyczny podział na dwie części (tylko jeśli to możliwe) lub zamianę mieszkania na dwa mniejsze,
- przyznanie całego mieszkania jednemu ze współwłaścicieli, z obowiązkiem spłaty na rzecz drugiego,
- sprzedaż mieszkania i podzielenie sumy uzyskanej ze sprzedaży.
Skład majątku ustala się według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej, a jego wartość – według cen rynkowych z daty podziału.
W przypadku Anny i Jacka mamy do czynienia z mieszkaniem własnościowym należącym do obojga byłych małżonków, którzy nabyli je w okresie trwania małżeństwa. Raczej niemożliwy jest jego fizyczny podział na dwie odrębne części, możliwe do zamieszkania przez Annę z dziećmi i Jacka, zatem Anna powinna domagać się przed sądem sprzedaży mieszkania i podziału otrzymanych pieniędzy. Jeżeli jednak zdecyduje się pozostać w mieszkaniu, musi się liczyć z obowiązkiem spłaty na rzecz Jacka.
Warto dodać, że jeżeli to sąd zarządzi sprzedaż mieszkania, odbędzie się ona zgodnie z przepisami dotyczącymi sprzedaży nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego. W rezultacie sprzedaży dokona komornik w drodze licytacji, co przełoży się na niższą kwotę uzyskaną ze zbycia nieruchomości i wyższe koszty postępowania.
Wydatki i nakłady
Maria i Krzysztof w trakcie małżeństwa zakupili mieszkanie własnościowe, na które Krzysztof przeznaczył pieniądze otrzymane wcześniej od rodziców. Pozostałą część pieniędzy na zakup małżonkowie uzyskali z kredytu, który spłacili jeszcze przed rozwodem. Przy podziale majątku Krzysztof chciałby nie tylko otrzymać swój udział, ale także odzyskać zainwestowane w lokal pieniądze z darowizny od rodziców.
Przy podziale majątku wspólnego powinny zostać rozliczone wydatki i nakłady poczynione z majątku osobistego na majątek wspólny lub z majątku wspólnego na majątek osobisty. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Na ogół przyjmuje się, że nakładami są koszty poniesione na zachowanie, eksploatację lub ulepszenie rzeczy już istniejącej w majątku, natomiast wydatkami są koszty związane z nabyciem danego przedmiotu, np. mieszkania, domu, samochodu, działki.
Skoro Krzysztof poniósł określone wydatki z majątku osobistego na zakup mieszkania, przy podziale majątku może żądać od Marii ich zwrotu. W trakcie postępowania o podział majątku przed sądem rejonowym obowiązkowo powinien więc złożyć wniosek o rozliczenie wydatków, wskazując precyzyjnie wysokość żądanej kwoty. Będzie też musiał udowodnić, że środki finansowe rzeczywiście pochodziły z jego majątku osobistego. Prócz stosownych dokumentów będzie mógł przedstawić zeznania świadków. Warto podkreślić, że nie będzie mógł zgłosić swojego roszczenia o zwrot wartości nakładu na majątek wspólny na etapie postępowania apelacyjnego ani też w innym postępowaniu niż postępowanie o podział majątku wspólnego.
O sądowy podział majątku małżonkowie mogą wystąpić w dowolnym czasie po ustaniu rozdzielności majątkowej, jednak ze względów dowodowych (upływ czasu może spowodować ich zaginięcie i brak możliwości odtworzenia) wskazane jest uregulowanie tej kwestii w możliwe krótkim czasie po ustaniu wspólności majątkowej.
Agnieszka Hajdukiewicz
radca prawny
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 583)
Gazetka 146– listopad 2015
