Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków
W trakcie trwania małżeństwa udziały małżonków w ich majątku wspólnym są bezudziałowe – stanowią jedną całość. Dopiero po ustaniu małżeńskiej wspólności ustawowej wspólność ta przekształca się w udziały małżonków, które można określić ułamkowo. Wówczas między małżonkami mogą pojawić się pretensje o zakres przyczynienia się do powstania dorobku życiowego i problem z porozumieniem, komu w tym zakresie przypisać większe ,,zasługi”.
Joanna i Krzysztof Z. rozwiedli się po 30 latach małżeństwa, w trakcie którego Joanna za namową męża nie pracowała – zajmowała się prowadzeniem domu i wychowywaniem trojga wspólnych dzieci. Krzysztof bardzo dobrze zarabiał na kierowniczym stanowisku i jego pensja w zupełności wystarczała na zaspokojenie potrzeb rodziny. Dodatkowo Joanna kilka lat po ślubie zachorowała na nowotwór, z którym walczyła bardzo długo, przez co podjęcie przez nią pracy zarobkowej było niemożliwe. Małżonkowie, pobierając się, nie mieli nic, a w trakcie małżeństwa Joanna i Krzysztof zgromadzili znaczny majątek – m.in. kilka nieruchomości, dwa samochody, znaczne środki pieniężne oraz kolekcję antyków, które pasjonowały męża. Po rozwodzie Krzysztof wystąpił o podział majątku wspólnego, żądając przy tym ustalenia, że to on w przeważającej większości (99%) przyczynił się do jego powstania, bo żona wcale nie pracowała.
W przytoczonym przykładzie Krzysztof nie ma racji i jego roszczenie o ustalenie przez sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym zostałoby uznane za niezasadne. Artykuł 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje jako zasadę, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Reguła ta odzwierciedla zasadę równouprawnienia małżonków.
Kiedy można domagać się nierównych udziałów w majątku wspólnym?
Ustalenie nierównych udziałów stanowi wyjątek od zasady i jest dopuszczalne tylko w razie łącznego wystąpienia dwóch przesłanek, tj. przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów. Wskazuje się także, że małżonek nie może żądać (na podstawie art. 43 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) ustalenia nierównych udziałów w niektórych składnikach majątku wspólnego (post. SN z 27.6.2003 r., IV CKN 278/01, OSN 2004, Nr 9, poz. 146), np. tylko do nieruchomości albo do samochodu. Ewentualne żądanie może dotyczyć tylko całości majątku wspólnego.
Definiując przyczynienie się do powstania majątku wspólnego, należy określić je jako całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb. Bierze się pod uwagę nie tylko wysokość zarobków czy innych dochodów osiąganych przez każdego z małżonków, ale także sposób, w jaki wykorzystują dochody – czy ich nierozważnie nie trwonią, czy właściwie nimi gospodarują.
Ponadto o stopniu przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego świadczą nie tylko wyniki finansowe, ale także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Z tego względu w powyższym przykładzie Joanna, poświęcając swój czas na prowadzenie gospodarstwa domowego i wychowywanie dzieci, odciążała męża, który mógł bez problemu osiągać dzięki temu wysokie dochody. Dlatego też należy przyjąć, że małżonkowie przyczynili się w równym stopniu do powstania majątku wspólnego.
Przesłanka ważnych powodów, które wpływałyby na rozróżnienie wartości udziałów w majątku wspólnym małżonków, nie została zdefiniowana w żadnym przepisie prawa i w każdej sprawie należy oceniać ją indywidulanie w kontekście zgodności z zasadami współżycia społecznego. Takimi ważnymi powodami mogą być przykładowo: naganne zachowanie małżonka, w stosunku do którego kieruje się żądanie ustalenia nierównych udziałów, polegające na tym, że w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się on do powstania majątku wspólnego stosownie do swych sił i możliwości zarobkowych, np. porzucając rodzinę (zob. post. SN z 26.11.1973 r., III CRN 227/73, OSN 1974, Nr 11, poz. 189); długotrwała obopólnie uzgodniona separacja małżonków, w czasie której każde z nich dorabiało się na własną rzecz; zawinione przyczynienie się małżonka do powstania majątku wspólnego w stopniu mniejszym, niż wynikało to z jego możliwości (taką okolicznością nie jest wskazana w przykładzie długoletnia choroba nowotworowa żony, uniemożliwiająca podjęcie zatrudnienia, ponieważ Joanna nie miała na to wpływu).
Kto może żądać ustalenia udziałów?
Nierówne udziały w majątku wspólnym małżonków sąd może ustalić przy zaistnieniu wymienionych powyżej przesłanek tylko na żądanie osoby uprawnionej. Osobami uprawnionymi są: każde z małżonków (w razie śmierci drugiego z małżonków kieruje on żądanie przeciwko spadkobiercom zmarłego małżonka), spadkobiercy zmarłego małżonka (zarówno ustawowi, jak i testamentowi – wszyscy razem, a nie każdy indywidualnie), którzy kierują żądanie przeciwko pozostałemu przy życiu małżonkowi w sytuacji, gdy ich spadkodawca wytoczył za życia powództwo o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie nieistnienia małżeństwa, o rozwód lub o orzeczenie separacji – i to zarówno gdy takie powództwo zmarły małżonek zdążył jedynie wytoczyć, jak i w sytuacji, gdy dożył prawomocnego rozstrzygnięcia w tych sprawach.
W orzecznictwie sądowym dominuje pogląd, że roszczenie to nie ulega przedawnieniu. O żądaniu ustalenia nierównych udziałów orzeka sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego, jednakże przepisy prawa nie wykluczają wytoczenia powództwa o ustalenie tej kwestii w trybie procesowym jeszcze przed wszczęciem podziału majątku. Nie jest natomiast dopuszczalne wszczęcie takiego powstępowania po prawomocnym orzeczeniu o podziale majątku wspólnego. Nie ma za to przeszkód, żeby małżonkowie w drodze wzajemnej umowy ustalili między sobą nierówne udziały w majątku wspólnym w sposób im odpowiadający i nienaruszający zasad współżycia społecznego.
Agnieszka Hajdukiewicz
radca prawny
Na podstawie:
- Ustawy z dn. 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny (Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.),
- Ustawy z dn. 25 lutego 1964 r., Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2015 r., poz. 583).
Gazetka 149 – marzec 2016
