W majowym artykule odnosiliśmy się do możliwości wyboru prawa i jurysdykcji w Unii Europejskiej w kwestii dziedziczenia. Warto zastanowić się również nad formą testamentu, która wielokrotnie stanowi gwarancję realizacji ostatniej woli zmarłego. Osoby pragnące uregulować sprawy majątkowe na wypadek swojej śmierci mają do dyspozycji wiele rodzajów testamentów, m.in. pisemny, notarialny, alograficzny bądź szczególny. Wśród testamentów szczególnych, oprócz podróżnego i wojskowego, praktycznie wyłącznie stosowany jest testament ustny. Choć pozornie najmniej skomplikowany, ma on wiele formalnych pułapek, na które trzeba zwrócić szczególną uwagę, aby testament zachował swą ważność i nie został po śmierci testatora unieważniony.
Warunki sporządzenia testamentu ustnego
Przede wszystkim do ważności takiego testamentu nie wystarczy samo wygłoszenie swojej ostatniej woli w obecności bliskich osób. W pierwszej kolejności muszą zaistnieć przesłanki przedstawione w art. 952 Kodeksu cywilnego, czyli obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo szczególna okoliczność, wskutek której zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Należy przy tym wskazać, że „obawy rychłej śmierci” to nie subiektywne odczucie o złym stanie zdrowia, lecz medycznie uzasadnione ryzyko, które może być wynikiem podeszłego wieku, nagłej choroby czy nieszczęśliwego wypadku. Szczególną okoliczność może stanowić natomiast klęska naturalna lub też brak umiejętności pisania przez spadkodawcę.
Procedura – o czym należy pamiętać
Sama procedura sporządzenia testamentu nie jest skomplikowana. Polega na tym, że spadkodawca oświadcza ustnie swoją ostatnią wolę w obecności trzech świadków. Następnie treść testamentu ustnego musi zostać stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Jak wskazuje paragraf 3 art. 952 Kodeksu cywilnego, w przypadku gdy treść testamentu ustnego nie została stwierdzona w powyższy sposób, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
Dobór świadków
Szczególną uwagę należy zwrócić przy doborze świadków testamentu. Ważność testamentu ustnego gwarantują tylko ci świadkowie, którzy mają pełną zdolność do czynności prawnych, a więc muszą być osobami pełnoletnimi i nieubezwłasnowolnionymi całkowicie lub częściowo. Ponadto nie mogą być osobami niewidomymi, głuchymi lub niemymi, muszą umieć czytać i pisać, władać językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, oraz nie mogą być skazani prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. Istnieje również tzw. względna niezdolność do bycia świadkiem, która zgodnie z art. 957 Kodeksu cywilnego przewiduje, iż osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść, nie może być świadkiem. Powyższy przepis zmierza jeszcze dalej i wskazuje, że świadkami nie mogą być również: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Przykład:
Pan Mieczysław był schorowanym człowiekiem, a pod koniec życia trafił do szpitala z podejrzeniem choroby Alzheimera. W celu zabezpieczenia przyszłości bliskich i wyrażenia swojej ostatniej woli poprosił żonę, sąsiadkę oraz przyjaciela z dziecięcych lat o przybycie do szpitala. Gdy wszyscy się zgromadzili, pan Mieczysław oświadczył, że dom zapisuje swojej żonie, samochód synowi z pierwszego małżeństwa, a pieniądze zgromadzone na koncie bankowym zaprzyjaźnionej fundacji. Sąsiadka spisała słowa pana Mieczysława, pismo zgodnie z przepisem opatrzyła datą i nazwą miejscowości oraz podpisami dwóch świadków i spadkodawcy.
W przedstawionym przykładzie żona pana Mieczysława jednak nie odziedziczy zapisanego na nią w testamencie domu. Nie mogła bowiem skutecznie pełnić funkcji świadka przy sporządzaniu testamentu przez pana Mieczysława, gdyż na jej rzecz dokonał on korzyści w testamencie.
Gdyby jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynikało, że bez tego rozrządzenia (darowania domu swojej żonie) pan Mieczysław nie sporządziłby testamentu o takiej treści, nieważnością dotknięty byłby cały testament. Konsekwencją nieważności testamentu byłoby dojście do dziedziczenia osób, które powinny dziedziczyć zgodnie z ustawą, czyli tych, które testator celowo pominął w testamencie, albo też doszłoby do podziału masy majątkowej w sposób niezgodny z jego wolą. Aby zatem skutecznie ochronić ostatnie życzenie spadkodawcy, należy dokonać nie tylko wyboru odpowiednej formy testamentu, ale także zwrócić szczególną uwagę na przesłanki ważności, których najmniejsze naruszenie może doprowadzić do niepotrzebnych nieporozumień i konfliktów rodzinnych.
Sporządzając testament poza Polską, warto również dokonać w nim wyboru prawa polskiego, aby znalazły zastosowanie wyżej wskazane regulacje (o wyborze prawa w testamencie szczegółowo w artykule z maja br., „Gazetka” nr 171).
Agnieszka Hajdukiewicz
radca prawny
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 459 ze zm.).
Gazetka 172 – czerwiec 2018
