Wielokrotnie podczas konsultacji w ramach Platformy Antyprzemocowej Elles pour Elles spotykam panie zmagające się z przemocą domową. Często mówią, że nie zgłosiły tego na policję, ponieważ słyszały, że gdy w rodzinie istnieje przemoc, sąd opiekuńczy może podjąć decyzję o odebraniu dzieci i umieszczeniu ich w placówce lub rodzinie zastępczej.

Postanowiłam więc wyjaśnić, w jakich okolicznościach może dojść w Belgii do odebrania władzy rodzicielskiej lub/i umieszczenia dziecka np. w rodzinie zastępczej oraz jakie są inne, możliwe sposoby ochrony dzieci.

AKTY PRAWNE

Podstawowym aktem prawnym, który reguluje zakres praw dziecka, jest Konwencja o prawach dziecka Organizacji Narodów Zjednoczonych z 20 listopada 1989 r., którą ratyfikowało 197 państw, w tym oczywiście Belgia i Polska. Konwencja gwarantuje dziecku pewne prawa podstawowe, w tym prawo do ochrony przed przemocą fizyczną oraz psychiczną, do wychowania bez użycia przemocy, do nauki i uczęszczania do szkoły, a także prawo do wychowywania się w rodzinie, a gdy jest to niemożliwe – do zachowania przez dziecko prawa do kontaktów z rodzicami.

Aby zapewnić wykonalność praw przewidzianych w Konwencji, każdy kraj ma przepisy wewnętrzne, które pozwalają na właściwą egzekucję praw dzieci. W Belgii aktem regulującym te kwestie jest Ustawa z 8 kwietnia 1965 r. o ochronie praw nieletnich. To właśnie ona definiuje, jakie postępowanie powinno zostać wdrożone w przypadku, gdy osoba nieletnia znajduje się w niebezpieczeństwie i gdy jej prawa nie są przestrzegane.

Naturalnie oprócz ww. ustawy istnieją także inne akty, które szczegółowo regulują procedury ochrony nieletnich dzieci. Wymienię tutaj chociażby dekret z 4 marca 1991 r. o stworzeniu oraz funkcjonowaniu Services de l’aide à la Jeunesse (SAJ) oraz dekret z 18 stycznia 2018 r. wprowadzający zasady ochrony i prewencji w odniesieniu do osób nieletnich, który tym samym reguluje działania: SAJ, SOS Enfant, SPJ (Service de la protection de la jeunesse) i sądu opiekuńczego oraz określa zasady współpracy między poszczególnymi organami.

NIELETNI W SYTUACJI ZAGROŻENIA
DZIECKO JAKO OFIARA PRZEMOCY

Jeżeli w rodzinie istnieje przemoc, zwłaszcza skierowana bezpośrednio na dziecko, gdy dochodzi do naruszenia jego integralności fizycznej, gdy dziecko jest bite, torturowane (np. gaszenie papierosa na jego ciele), to nie ulega wątpliwości, że musi ono jak najszybciej opuścić miejsce, w którym dzieje mu się krzywda, a sprawcy przemocy muszą zostać należycie ukarani.

W tym kontekście należy też wspomnieć o kwestii nieudzielenia pomocy przez rodzica, który nie stosował bezpośrednio przemocy. Przykładowo – matka, która nie podjęła właściwych działań, mając pełną świadomość, że ojciec lub inna osoba (jej nowy partner) stosuje wobec dziecka przemoc, także poniesie odpowiedzialność karną za współudział oraz/lub za nieudzielenie pomocy w sytuacji zagrożenia. Pozbawienie władzy rodzicielskiej najprawdopodobniej zostanie orzeczone w odniesieniu do obojga opiekunów.

DZIECKO A PRZEMOC PARTNERSKA

Wróćmy jednak do kwestii władzy rodzicielskiej w sytuacji, gdy mamy do czynienia „jedynie” z przemocą partnerską. Czy istnieje prawdopodobieństwo odebrania dziecka rodzicom? Zacznijmy od tego, że dziecko będące świadkiem regularnej przemocy między rodzicami także jest uznawane za pośrednią ofiarę przemocy. Zdarzenia te mają tak destrukcyjny wpływ na jego psychikę, a konsekwencje przemocy są na tyle widoczne, że najczęściej to szkoła zgłasza się do SAJ z prośbą o przyjrzenie się sytuacji dziecka.

Współpraca z SAJ odbywa się na zasadach dobrowolności (nawet sam rodzic, widząc, że z dzieckiem dzieje się coś niedobrego, może się tam zgłosić). Natomiast jeśli SAJ widzi, że rodzice nie współpracującą, a istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dziecku dzieje się krzywda (np. jest świadkiem przemocy w domu), wówczas SAJ skieruje sprawę do prokuratury, a ta do sądu dla nieletnich. Sąd wysłuchuje opiekunów oraz dziecka, jeśli jego wiek oraz rozwój emocjonalny na to pozwalają, i podejmuje decyzje, które są wiążące.

DECYZJE SĄDOWE

Należy pamiętać, że celem wymiaru sprawiedliwości nie jest rozdzielanie dziecka od rodziny, ale zapewnienie mu bezpieczeństwa. Priorytetem będzie zawsze utrzymanie dziecka w rodzinie! Sąd może (i często to robi) uzależnić pozostanie dziecka przy (najczęściej) mamie, jeśli podejmie ona kroki w celu opuszczenia przemocowego partnera. Chodzi o to, aby rodzice nie mieszkali razem i aby zredukować do minimum zachowania przemocowe, których dziecko jest świadkiem.

Jeżeli w wyznaczonym terminie matka nie dostosuje się do warunków stawianych przez sąd, to wówczas nie można wykluczyć, że dziecko trafi np. do rodziny zastępczej. Natomiast jeśli dziecko już zostało odebrane, bo sąd ocenił, że niebezpieczeństwo związane z jego pozostaniem w rodzinie jest zbyt wysokie, to może przedłużyć pobyt dziecka w rodzinie zastępczej lub innej placówce.

Podobnie jest w sytuacji, gdy rodzice są mocno uzależnieni od alkoholu lub innych środków psychoaktywnych i nie są w stanie właściwie sprawować opieki nad nieletnim dzieckiem – zaniedbanie też jest formą przemocy. Wówczas powrót dziecka do rodziny może zostać uzależniony od podjęcia terapii odwykowej, korzystania z opieki psychiatrycznej i psychologicznej itp. Sąd będzie regularnie otrzymywał raporty SPJ, aby na bieżąco reagować na rozwój sytuacji w danej rodzinie, i będzie podejmował lub modyfikował wcześniejsze tymczasowe decyzje.

Konwencja ONZ gwarantuje każdemu dziecku, które objęte jest postępowaniem sądowym, obowiązkową asystę wyspecjalizowanego adwokata, który będzie na bieżąco informował o etapach procedury oraz decyzjach podjętych przez sąd, a przede wszystkim będzie bronił interesów nieletniego. Rodzic (lub rodzice) może wynająć swojego adwokata, choć nie jest to obowiązkowe – rodzice mogą sami reprezentować się przed sądem opiekuńczym.

ODEBRANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

Poza nadzorem instytucjonalnym lub tymczasowym umieszczeniem dziecka w ośrodku albo rodzinie zastępczej istnieje jeszcze inny środek, o który może wnioskować także prokurator lub adwokat nieletniego. Mowa tu o utracie władzy rodzicielskiej przez jednego lub oboje rodziców, do czego dochodzi w przypadku znęcania się lub poważnego zaniedbania. Ta decyzja jest fakultatywna – sędzia ocenia, czy utrata władzy rodzicielskiej powinna dotyczyć jednego czy obojga rodziców.

Rodzic traci prawa do dziecka, ale to nie oznacza, że już nigdy go nie zobaczy – to, czy kontakty zostaną zachowane, zależy od dobra i uzasadnionego interesu dziecka.

Jednakże rodzic, który utraci władzę rodzicielską, nie będzie już mógł podejmować decyzji dotyczących dziecka w sprawach szkolnych, podpisywać dokumentów administracyjnych, decydować o sprawach medycznych itp. Na miejsce rodziców zostanie wyznaczony protuteur, ale funkcję tę może pełnić także rodzic, który nie utracił władzy rodzicielskiej, jeśli nie stoi to w sprzeczności z interesem dziecka. Na opiekuna prawnego może zostać wyznaczony również ktoś z rodziny, np. babcia, dziadek, ciocia itp.

Decyzja o utracie władzy rodzicielski nie jest ostateczna ani wydana raz na zawsze. Po upływie roku można się ponownie zwrócić do sądu (na wniosek rodzica, prokuratora lub innej osoby mającej opiekę nad dzieckiem) o zmianę decyzji dotyczącej władzy rodzicielskiej.

JAKI STĄD WNIOSEK?

Jeżeli ktoś doświadcza przemocy ze strony partnera, a w domu są nieletnie dzieci, należy jak najszybciej zgłosić istnienie przemocy na policję, a jednocześnie podjąć kroki zmierzające do zmiany miejsca zamieszkania w celu odseparowania siebie oraz dzieci od przemocowego partnera. Niepodjęcie działań może mieć negatywne skutki prawne także dla matki dziecka, która jest ofiarą przemocy partnerskiej, ponieważ dzieciom nie została zapewniona (także przez nią) właściwa ochrona.

Należy pamiętać, że przemoc wobec nieletniego (nawet pośrednią) może zgłosić: szkoła, sąsiad, inny członek rodziny, lekarz, psycholog itd. Wówczas rodzice staną się przedmiotem dochodzenia – na początku może to być SAJ, a na dalszym etapie prokuratura i sąd. Występowanie przemocy partnerskiej nie oznacza automatycznego umieszczenia dzieci w placówce lub rodzinie zastępczej ani nie musi się wiązać z utratą władzy rodzicielskiej. Zawsze pierwszym wyborem sądu będzie pozostawienie dziecka przy biologicznym rodzicu, jeżeli nie jest to sprzeczne z interesem nieletniego. Sąd przy podejmowaniu decyzji weźmie zawsze pod uwagę to, czy matka podjęła niezbędne działania mające na celu ochronę dziecka.

Pamiętaj: jeśli matka jest ofiarą przemocy, to dziecko też nią jest!

Agnieszka Sità
prawnik w ASBL Trampolina,
współpracownik Kancelarii Notarialnej w Brukseli
www.trampolina.be


Gazetka 228 – luty 2024